دکتر سلامت

مطالعات گسترده در حوزه روانشناسی به خوبی نشان داده‌اند که احساسات و هیجانات انسان، به طور چشمگیری بر نحوه ادراک و درک ما از گذر زمان تاثیرگذار است. برای مثال، هنگامی که در حال سپری کردن روزهای تعطیل و خوشحال هستیم، اغلب احساس می‌کنیم که زمان با سرعت بیشتری در حال سپری شدن است. این در حالی است که در مواقع ناخوشایند یا استرس‌زا، گذر زمان به کندی بیشتری مشاهده می‌شود. این پدیده ریشه در تاثیرپذیری ادراک ما از زمان از جنبه‌های هیجانی و احساسی زندگی روزمره دارد.

چرا در زمان خوشحالی، احساس می‌کنیم که زمان به سرعت می‌گذرد؟

زمان همواره در حال گذر است، گاهی سریع و گاهی کند. این عبارات نشان‌دهنده تفاوت‌های قابل توجهی هستند که درک ما از زمان تحت تأثیر عوامل مختلف قرار می‌گیرد. تحقیقات روانشناختی نشان داده‌اند که احساسات ما تأثیر عمیقی بر ادراک ما از زمان دارند. به عنوان مثال، حالات منفی مانند ترس و استرس باعث تحریف ادراک زمانی می‌شوند و موجب می‌گردند که زمان طولانی‌تر از آنچه هست به نظر برسد. برعکس، هنگامی که در تعطیلات یا لحظات شاد زندگی خود هستیم، احساس می‌کنیم که زمان با سرعت بیشتری سپری می‌شود. اما چرا این پدیده اتفاق می‌افتد؟ چگونه مغز ما را فریب می‌دهد؟ مفهوم انتزاعی زمان قرن‌هاست که ذهن دانشمندان، فیلسوفان و هنرمندان را مشغول کرده است و اکنون گروهی از دانشمندان علوم اعصاب مدعی شده‌اند توضیحاتی زیست‌شناختی-عصب‌شناختی برای تفاوت‌های ادراکی ما نسبت به زمان یافته‌اند. وقتی خوشحال هستیم، به نظر می‌رسد که گذر زمان تسریع شده و زمانی که خسته‌ایم یا بی‌تحرک هستیم، انگار همه چیز متوقف شده است.

تیمی از دانشمندان علوم اعصاب مرکز مطالعه چامپالیمود در ناشناخته ها (Champalimaud Centre for the Unknown) به سرپرستی جو پیتون رئیس آزمایشگاه یادگیری این مرکز در لیسبون پرتغال، در تحقیقی که نتایج آن در نشریه ساینس (Science) منتشر شد، فعالیت های عصبی را در بخش های خاصی از مغز موش ها مورد بررسی قرارداد.

این محققان پی بردند فعالیت نورون های خاصی که در منطقه ای عمیق از مغز موش ها قراردارند، می تواند بر دریافتی که این حیوان از دیرگذشتن یا زودگذشتن یک دوره مشخص زمانی دارد تاثیر بگذارد. به عبارت دیگر این دانشمندان برای اولین بار، مدارهای عصبی ای را شناسایی کردند که قضاوت در مورد یک بازه زمانی سپری شده را ـ دست کم در مغز موش ها ـ تنظیم می کنند.

احساسات ما بر نحوه ی درک ما از زمان تأثیر دارد

فرضیه نقش دوپامین در درک زمان

دوپامین یک هورمون شیمیایی مغزی یا یک انتقال دهنده عصبی است که معمولا با مراکز درک لذت در مغز مرتبط است. این هورمون مغزی در تائید، انگیزه، یادگیری، اعتیاد و همچنین در حرکت و جنبش و توجه ما نقش دارد. نورون های آزادکننده دوپامین ازعواملی مثل انگیزه، توجه، تغییرات حسی، تازگی و احساساتی مثل ترس یا احساس شادی تاثیر می پذیرند و در اختلالات روانشناختی که با تغییرات در برآورد زمان مرتبط هستند نقش دارند.دوپامین یک هورمون شیمیایی مغزی است که معمولا با مراکز درک لذت در مغز مرتبط است

پیتون می گوید به عنوان مثال اگر یک خرگوش را با یک محرک ترس تحریک کنیم، آزاد شدن دوپامین در این حیوان بشدت کاهش می یابد. محققان مرکز چامپالیمود این فرضیه را ارائه کردند که سلول های عصبی آزادکننده دوپامین، احتمالا می توانند در نحوه درک ما از زمان نیز نقش داشته باشند. این فرضیه به این دلیل ارائه شد که نورون های دوپامینرژیک یا سلول های عصبی تولیدکننده دوپامین در ساختار عمیقی از مغز که «نیگرا ساب استنشا» نام دارد قرار دارند و آسیب به این منطقه، در حالت های عصب شناختی که بر درک از زمان تاثیر می گذارند در گذشته مورد بررسی قرارگرفته است.

نیگرا ساب استنشا خوشه بزرگی از سلول های عصبی رنگی است که در بخش میانی مغز قرار دارد و از دو قسمت تشکیل شده است:رتیکیولاتا و کامپکتا. سلول هایی که در بخش کامپکتا قرار دارند دوپامین تولید کرده و آن را به دیگر مناطق مغز مثل استریام که مسئول حرکت هستند ارسال می کنند. تحقیقات گذشته نشان داده قطع ورود دوپامین به این قسمت ها موجب ایجاد اختلال در تشخیص زمان می شود. در انسان ها آسیب به بخش نیگرا ساب استنشا نقش مهمی در پردازش زمان ایفا می کند. تاثیر این بخش از مغز بر درک ما از زمان و انجام حرکات را می توان در بیماری پارکینسون که با مرگ نورون های تولیدکننده دوپامین ایجاد می شود و بر درک فرد از زمان تاثیرمی گذارد مشاهده کرد.

ارتباط میان درک زمان با فعالیت نورون ها

دانشمندان در مطالعه جدید خود موش ها را برای اجرای کاری که نیازمند زمان بندی بود آموزش دادند. به عبارت دیگر موش ها قادر بودند تخمین بزنند زمان میان دو رویداد طولانی تر یا کوتاه تر از 1٫5 ثانیه است. در طول انجام آزمایش فاصله بین دو رویداد کاهش و افزایش پیدا کرد و واکنش موش ها در هر دو شرایط مورد بررسی قرار گرفت. محققان در این آزمایش ها تاثیر تحریک شدن سلول های عصبی تولیدکننده دوپامین به فعالیت بیشتر و همچنین تاثیر توقف فعالیت این سلول ها را بر درک موش ها از گذشت زمان بررسی کردند.

پیتون در مورد نتایج این تحقیق توضیح می دهد:در واقع ما در آزمایش های خود مشاهده کردیم هر چقدر فعالیت نورون های تولیدکننده دوپامین افزایش بیشتری پیدا کرد موش ها به درازای زمان کمتر توجه کردند و در شرایطی که فعالیت این سلول های عصبی افزایش کمتری داشت، موش ها گذشت زمان را بیشتر برآورد کردند. به عبارت دیگر، ما پی بردیم فعالیت سلول های عصبی تولیدکننده دوپامین بشدت با قضاوت موش ها در مورد گذشت زمان مرتبط است. پیتون می افزاید:نتایج تحقیقات جدید در کنار آنچه در تحقیقات گذشته به دست آمده بود نشان می دهد میزان فعالیت سلول های عصبی دوپامینرژیک برای تغییر نحوه قضاوت موش ها درمورد گذشت زمان کافی است و این نتیجه اصلی تحقیقات ما بود.

احساسات ما بر نحوه ی درک ما از زمان تأثیر دارد

تعمیم فرضیه در مورد انسان ها

اما آیا می توان این فرضیه را در مورد انسان ها نیز تعمیم داد؟ آیا ما انسان ها نیز سلول های عصبی مشابهی داریم؟ و آیا این سلول ها نحوه درک ما از گذشت زمان را کنترل می کنند؟ آیا می توان این سلول های عصبی دوپامینرژیک را به گونه ای دستکاری کرد که در تجربه ذهنی ما از گذشت زمان تغییر ایجاد شود؟ این موضوع چگونه می تواند بر علائم اختلال کاهش توجه یا اعتیاد به مواد ـ اختلالاتی که تصور می شود با عملکرد نادرست سیستم دوپامینرژیک مرتبط هستند ـ تاثیر داشته باشد؟ محققان می گویند احتمال زیادی وجود دارد که مدارهای عصبی مشابهی در مغز انسان ها هم دست اندرکار باشند.

پیتون می افزاید:مشکل اینجاست چیزی را که ما اکنون در موش ها بررسی کرده ایم، نمی توانیم به عنوان یک مفهوم کلی ارائه کنیم، زیرا حیوانات نمی توانند به ما بگویند چه درک و دریافتی دارند. پیتون می گوید وقتی ما حیوانات را مطالعه می کنیم، تنها چیزی که می توانیم بررسی کنیم رفتار آنهاست و ما هرگز نمی توانیم از آنچه حیوانات درک می کنند مطمئن باشیم. نتایج به دست آمده از این آزمایش را می توان به عنوان تجربه ذهنی حیوانات تعبیر کرد، اما این فقط یک تعبیر بوده و بیشترین کاری است که ما می توانیم انجام بدهیم.

با این حال پیتون آنچنان که خود می گوید تمایل دارد حدس و گمان خود را در مورد انسان ها توسعه دهد. وی می گوید:ما این عبارت کلیشه ای را زیاد شنیده ایم که زمانی که دوستان صمیمی کنار هم هستند گذر زمان را احساس نمی کنند. احتمالا این سلول های عصبی تولیدکننده دوپامین هستند که دست اندر کار آب رفتن زمان به شیوه ای خاص می شوند.